500 jaar Reformatie: reformatieFEEST of reformatieROES?
Op 31 oktober 2017 gedenken we dat Luther 500 jaar geleden de 95 stellingen publiceerde op de deur van de slotkerk te Wittenberg. Dat moment wordt gezien als het begin van de Reformatie. Op weg naar 31 oktober 2017 worden er allerlei activiteiten georganiseerd die verband houden met het vieren en gedenken van 500 jaar Reformatie. Reizen naar 'Luthersteden', activiteiten in steden die belangrijk zijn in de reformatietijd, tentoonstellingen, conferenties etc. De website www.refo500.nl laat heel wat zien. Wat daarnaast in diverse media opvalt, is de zogenaamde 'verbroedering' van allerlei protestanten en zelfs roomsen bij activiteiten, herdenkingen tot aan gezamenlijke kerkdiensten toe. Wat zullen wij dan van deze dingen zeggen? Is het reden voor een reformatie
Samenwerking
In het RD van 29 december 2015 wordt geschreven dat de L.W.F. (Lutherse Wereld Federatie) en de R.K.K. (Rooms Katholieke Kerk) besloten hebben om in het Reformatiejaar samen op te trekken in plaatsen waar zij de Reformatie herdenken. Officiële uitnodigingen worden samen verstuurd. Het doel is om samen stappen te zetten op weg naar een gezamenlijke Reformatieherdenking in 2017.
Op meerdere plaatsen is op 31 oktober 2016 de viering van 500 jaar Reformatie geopend. In Nederland was er in de oude lutherse kerk in Amsterdam een landelijke startbijeenkomst. In de Zweedse stad Lund was zelfs paus Franciscus aanwezig. Samen met de Lutherse aartsbisschop Younan, voorzitter van de Lutherse Wereldfederatie. Beiden gingen samen voor in een gezamenlijke herdenkings- en gebedsdienst bij de opening van de viering van 500 jaar Reformatie. De persoonlijke aanwezigheid van de paus werd veelbetekenend genoemd. Een motief van deze herdenking is om de eenheid tussen de kerken terug te brengen. Men wil de verschillen achter zich laten en de blik richten op een gezamenlijke toekomst.
Oecumenische herdenking
In lijn daarmee vermeldde het RD in januari j.l. dat een delegatie Duitse protestanten in februari namens de Evangelische Kerk in Duitsland (EKD) een bezoek aan de paus brengt in het kader van 500 jaar Reformatie. De EKD streeft, aldus het RD, naar een 'oecumenische herdenking van het Reformatiejubileum en loopt op de weg daarnaartoe samen op met de Rooms-Katholieke Kerk.'
Naar aanleiding van dit bezoek aan de paus liet de EKD weten dat ze het voortouw willen nemen in de wereldwijde oecumene. Ze nodigden zelfs de paus uit voor de Reformatieherdenking in Wittenberg in Duitsland. De paus liet van zijn kant weten dat het Reformatiejaar de mogelijkheid biedt om een stap naar voren te zetten en zonder rancune naar het verleden te kijken. Samen willen we de nieuwheid van Jezus en de genade van God presenteren - zoals de hervormers dat destijds ook bezielde...
En de voorzitter van de EKD stelde dat elke katholiek en elke protestant de tekst van Luthers eerste stelling kan onderstrepen, 'er staat geen woord in dat ons scheidt'. Het gaat er volgens hem om - zoals Luther had geschreven in 'De vrijheid van een christen' - dat uit het geloof de liefde en het verlangen naar God voortvloeien en uit de liefde een vrij, gewillig en vrolijk leven, om zo de naaste te dienen.
In dit verband is op 11 maart j.l. een gemeenschappelijke viering gehouden in het Duitse Hillesheim, waarbij de voorzitter van de EKD en de voorzitter van de Duitse Bisschoppenconferentie gezamenlijk voorgingen. Deze viering van 500 jaar Reformatie in een gemeenschappe-lijke kerkdienst werd na afloop getypeerd als een dag van hoop.
500 jaar na de publicatie van de stellingen hebben protestanten en rooms-katholieken in Duitsland zich van hun vijandige bejegeningen gedistantieerd en hun gemeenschappelijke overtuigingen onderstreept. 'Wij willen in de toekomst niet meer gescheiden geloven, wij willen gemeenschappelijk geloven', aldus de voorzitter en de kardinaal. Dit met respect voor wederzijdse tradities.
Feest of roes?
We hebben wat feiten op een rij gezet. Als we dit zo lezen, dan komt allereerst de vraag op: waar ging het ten diepste om bij de Reformatie die zo'n 500 jaar geleden begon? Waar was het Luther en later ook Calvijn om te doen? Welke motieven hadden Luther en Calvijn?
Dat was in de eerste plaats toch wat het woord zegt: reformatie van de kerk. Wederkeer tot de volstrekte gehoorzaamheid aan het Woord van God, boven menselijk woord, paus, kerk en traditie. Dát is het hoofdmotief dat leidend en samenbindend behoort te zijn bij het vieren en gedenken van 500 jaar Reformatie, willen we dankbaar recht doen aan Luther en Calvijn, maar ook aan wat de Here toen heeft gegeven. Op die manier kunnen we op de juiste wijze Reformatiefeest vieren, tot eer van de Here. Zodat we ook zijn grote daden in de geschiedenis van de kerk gedenken.
Het is wel opvallend te noemen dat de 'verbroedering' bij het vieren van 500 jaar Reformatie rond ándere motieven en inhoud tot stand komt.
In verschillende media lezen we over allerlei motieven die een rol spelen bij (gezamenlijke) activiteiten en vieringen.
Bijv. economische motieven: Duitsland geeft miljoenen uit voor het opknappen van Luthersteden en monumenten. Musea en uitgeverijen werken aan tentoonstellingen en boeken over Luther. Het is big business. Er gaat veel geld in om.
Naast dit economisch motief is er ook sprake van politieke motieven. Het vieren van 500 jaar Reformatie kan belangrijk zijn voor de identiteit van protestantse minderheden in overwegend rooms-katholieke landen. En de protestantse landen kunnen hun nationale erfgoed en rijke cultuurhistorie mooi promoten.
Verder vinden we het motief van secularisatie in het Westen, waartegen een verenigd christendom van protestanten en roomsen, van paus en predikant, van bisschop en belijder móet optreden.
Of het motief van de gezamenlijke intentie om God te dienen en te presenteren in de samenleving.
Bij al deze motieven past ook prima een gemeenschap-pelijk feest, een gezamenlijke viering van 500 jaar Reformatie om alle motieven en intenties te verwezen-lijken.
Zonder hier nu op in te gaan, de grote vraag is of hiermee hét motief, het hoofdmotief voor het zuiver en echt herdenken van 500 jaar Reformatie wel aan de orde komt. Is er wel sprake van een écht Reformatiefeest? Of is er sprake van een Reformatieroes die het onderscheidingsvermogen verzwakt?
Willen we echt zien waar het nu om ging bij de Reformatie en wat écht verbroedert, dan zullen we het samen eens moeten zijn over de inhoud, over wát we gedenken als hoofdzaak. En wáárom we Reformatiefeest vieren.
Actueel artikel prof. K. Schilder
Prof.dr. K. Schilder heeft precies 100 jaar geleden, in 1917, ook over deze zaken nagedacht en geschreven. Het is de moeite waard om dat nu 100 jaar later nogmaals onder de aandacht te brengen. Het heeft nog niets aan actualiteit en waarheid ingeboet.
Dit artikel treft u onderstaand aan. We hebben het tekstueel gemoderniseerd en soms inhoudelijk wat aangepast, zodat het voor u vandaag goed leesbaar en toepasbaar is.
"Het jaar 2017 brengt blijde herinnering aan vervlogen dagen. Want 2017 herinnert aan 1517. Het jaar van het allereerste optreden van de kerkhervorming of reformatie. Vijfhonderd jaar zal het straks geleden zijn, dat Maarten Luther de eerste bazuinstoten te horen gaf van de kerkhervorming door de 95 stellingen tegen de Roomse kerk te publiceren. Luther wist zelf niet wat zijn daad betekenen zou. Het was een getuigenis van een gewonde ziel. Dat getuigenis is verder uitgedragen, vérder dan hij zelf ooit kon bedoelen. Calvijn kwam later en hij vulde aan wat Luther begonnen was. Calvijn gaf toen alsnog wat in Luthers werk ontbrak. Toen Calvijn later kwam was de kerkhervorming een voldongen feit. En de kracht van de reformatorische gedachte kon zich vrijelijk ontwikkelen.
En nu zal straks 1517 met zijn glorie-datum 31 oktober 500 jaar achter ons liggen. En wij gaan ons voorbereiden op een feestelijke herdenking. Gedachtenisviering van de kerkhervorming! De kranten beginnen al te schrijven. De voorlopige maatregelen zijn reeds hier en daar genomen. Ook plaatselijk komt men in de weer. Men wil gedenken! Samenroepen zal men de zonen van de hervorming, die het juk van de Roomse hiërarchie hebben afgeschud. En die zich hebben vrijgemaakt van de dwang van de traditie. En de trompetters van de reformatie maken zich klaar voor het algemene sein, dat alle zonen van de reformatie (en 100 jaar later zelfs ook Rome, M.D.) oproept om aan te treden en samen te zingen. Samen te danken. Samen te bidden. Samen opnieuw te belijden.
Maar - nu worden we min of meer verlegen met onszelf. Want als we sámen willen belijden, sámen willen danken, sámen bidden, dan moet er toch éénheid zijn in wàt we belijden? Eenheid ook in ons dankgebed. Dan moet men in de kerkhervorming een zegen van God zien. Maar dan zó, dat die zegen voor alle 'herdenkers' in hetzélfde is gelegen.
En dat is nu juist wat zo teleurstellend is na 500 jaar. Als we eerlijk willen zijn, dan kunnen we niet in één groot 'herdenkingsfeest' allen verenigen die uit de reformatie zijn voortgekomen. Want dan zou het hervormingsfeest een hervormingsroes gaan worden. En dat mag niet. Het échte feest-vieren is juist daar, waar men de kunst van het gedenken verstaat. Feestvieren is bezinning. En heeft dus niets met verzinning te maken. Wie gedenken wil in Gods huis, en wie dan na zijn gedenkrede met dankzegging en gebed tot God wil gaan, die moet God eerlijk kunnen zeggen hoe hij er over denkt. Die mág niet een gebed uitspreken dat met politieke sluwheid de verschillen tussen de verschillende richtingen verdoezelt. Of pronkt met een eenheid die eigenlijk niet bestaat.
Dat lijkt nu wel jammer, maar het is nu eenmaal zo. Na vijfhonderd jaar is het grote protestantse gezelschap weer uiteengegaan. Om in eigen woning en gemeenschap verder te verklaren wat ieder van de reformatie begrepen had. Of dacht begrepen te hebben. En wat is het resultaat na 500 jaar? Dat verschillende richtingen, die op meer dan één punt vaak lijnrecht tegenover elkaar staan, zich allemaal met grote vrijmoedigheid op de kerkhervorming beroepen. En zelfs presenteert zich hier en daar de verbroederingsgeest, die aanspoort om tenminste (in dit unieke Reformatiejaar, M.D.) en op 31 oktober de geschillen te verdoezelen. En arm in arm op te trekken naar het gemeenschappelijk (in 2017 zelfs met roomsen, M.D.) georganiseerde herdenkingsfeest.
En één grote gedachte beheerst de gemoederen, vervult de sprekers en geeft het lied in de mond. Namelijk deze gedachte, dat Luther ons weer vrijheid schonk. Vrijheid van het pauselijk juk. Vrijheid van de slavendienst van de 'goede werken'. Vrijheid van het gezag van de kerkelijke traditie, die elk onderzoek verbood. Met deze gedachte zal vanzelf de leus van het protestants enthousiasme veranderen van 'vrijheid' tot 'gelijkheid en broederschap?!'
Och, het kan best meent men. Voor die dag van 31 oktober kunnen we wel een feestspreker vinden, die modernen en orthodoxen en alle er tussenliggende groepen (tot zelfs roomsen, M.D.) bevredigt. Reformatie-roes!
Het kán zeker wel. Maar of het mág, dat is een andere vraag. Een dankzegging die we voor God neerleggen, mag geen vrucht zijn van een weloverwogen compromis. Van een compromis tussen de eis om God te behagen en de wens om tegelijk mensen te behagen. Een publiek dankgebed op 31 oktober 2017 mág niet als inhoud hebben de grootste gemene deler van alle gedachten en visies van de verschillende hoorders.
Want zover komt men toch, als men de reformatorische vrijheidsboom
Maar de rechtzinnigen zullen direct moeten tegenwerpen dat de vrijheid die de modernen zich veroorloven, niet door de reformatie is bedoeld. Ja, dat ze de reformatie zelf verloochent. En ze hebben gelijk, want Luther en Calvijn hebben zich vrijgemaakt van pauselijke decreten, van synodale bepalingen, van geijkte tradities, dat wil zeggen van het menselijke woord. Maar dat was: om zich des te vaster te binden aan het goddelijke woord.
[...]
En zo zouden we kunnen verdergaan. We hebben maar iets genoemd. Maar genoeg om te laten zien waarom het gaat. Als wij de eerlijke, robuuste en impulsieve Luther willen gedenken, zullen we voor alles eerlijk moeten zijn. Eerlijk voor de mensen. Maar bovenal voor God. En daarom moeten we maar afspreken, dat we bij het komende reformatiefeest niet arm in arm dansen om de reformatorische revolutie-boom met mensen die de reformatie geheel anders zien dan wij. Maar laten we - onder betuiging van echt verdriet over zoveel gescheidenheid - ieder in eigen kring God danken voor wat wij menen als zegen van God in Luthers werk te mogen zien.
Dankt God - in alles (1 Thes. 5:18). En laat dus niet een algemene feestrede verdoezelen wat voor ons het voornaamste is in het 'voornaamste' stuk van de dankbaarheid. Namelijk ons gebed, zondag 45, antw. 116. Want op die manier danken we wel met de lippen, maar niet met het hart. En dáártegen ging juist heel de reformatie in."
Het origineel is te vinden in:
K. Schilder, Om woord en kerk II, pag. 187-190.
En in:
K. Schilder, Verzamelde werken 1917-1919, pag. 69-71.
Noten: