Luther en Calvijn
In het vorige nummer schreef ds. Dijkstra over het verschil tussen Luther en Erasmus. Een heel actueel artikel. Er komt D.V. nog een vervolg.
Waarom zo actueel? Omdat in allerlei publicaties die verschillen, die het hart van de Grote Reformatie raken, en in feite het
Met betrekking tot het Lutherjaar is er een website, Refo500, die heel veel informatie geeft. Refo500 is ook de aanduiding van de organisatie van allerlei Lutherherdenkingen. Heel veel nuttige en zinvolle informatie. Maar helaas ook met een sterk oecumenische inslag.
Daarom is het zinvol om ons, in de aanloop naar het Lutherjaar, op deze zaken te bezinnen. Om te kunnen onderscheiden.
Waarom calvinistisch
Als we kijken naar de Reformatie in de Nederlanden doet zich al snel de vraag voor waarom wij geen 'lutheranen' zijn, maar 'calvinisten'. Ja, we zetten die termen tussen aanhalingstekens. We willen niet graag 'calvinistisch' genoemd worden. Dat woord heeft in de kerkgeschiedenis een bepaalde lading gekregen. We zijn liever heel gewoon gereformeerd.
Maar het is wel belangrijk om te zien dat luthers beslist niet hetzelfde is als gereformeerd, of, zo u wilt, calvinistisch.
Hoe komt dat, dat wij, gereformeerden in Nederland, het spoor van Calvijn gevolgd zijn, en niet dat van Luther?
Vervolgingen
Dat heeft alles te maken met de manier waarop de Reformatie in de Nederlanden doorgang vond. Vanaf ongeveer 1530 kwam de Reformatie in ons land op gang. Vanuit Duitsland. Zeg maar de lutherse reformatie. Maar de vervolging van de aanhangers van de 'nije lere' was buitengewoon fel. Daardoor bleven de gevolgen beperkt. Een georganiseerd gemeentelijk en kerkelijk leven was niet mogelijk. Op allerlei plaatsen waren kleine groepjes aanhangers van de reformatie. Maar contacten met elkaar vinden en onderhouden was erg moeilijk. Vaak onmogelijk.
Heel veel gereformeerden vluchten dan ook naar het buitenland. Naar veilige streken. Engeland, West-Fries-land, de Palts. Vanaf ongeveer 1540 ontstaan daar dan de zgn. vluchtelingengemeenten. We hebben daar eerder over geschreven in De Bazuin jrg. 7, nummer 11, toen het ging over de herdenking van 450 jaar Heidelbergse Catechismus.
Het bijzondere is dat vanuit die vluchtelingengemeenten nauwe contacten ontstonden met het Genève van Calvijn. En met Calvijn zelf.
Vanaf ongeveer 1550 komt er vanuit die vluchtelingen-gemeenten beïnvloeding op gang naar de aanhangers van de Reformatie in de Nederlanden. En later, vanaf ongeveer 1570, komen velen uit die vluchtelingenkerken weer terug naar Nederland. Waaronder veel door Calvijn en/of door zijn geschriften onderwezen predikanten. Gereformeerd dus, en niet luthers. Die ook in de vluchtelingengemeenten hadden geleerd hoe belangrijk het is om een geordend kerkelijk leven te hebben.
We houden het kort. Maar op deze manier werd de Reformatie in de Nederlanden een 'calvinistische' reformatie.
Toeval? Natuurlijk niet!
Belangrijk? Ja.
Daar hopen we nu iets van te laten zien. Van een belangrijk en wezenlijk verschil tussen Luther en Calvijn.
Verzoening en rechtvaardiging
We willen het dan hebben over de kern van het evangelie. Over verzoening en rechtvaardiging.
Eerst even iets over de termen verzoening en rechtvaardiging. Ze zijn niet precies hetzelfde. Maar ze overlappen elkaar wel. Vaak worden die twee termen ook door elkaar gebruikt.
Verzoening gaat over onze verhouding tot God. Dat wil zeggen dat onze verhouding tot God weer recht is. Doordat de schuld die we hadden, is gedelgd. De verzoening is tot stand gekomen door het plaatsvervangend offer van Christus. Iemand schreef dat het onze relatie met God aanduidt. Die relatie is door Christus' offer weer open.
Rechtvaardiging is dan een meer juridische term i.p.v. een relationele: vrijspraak van alle schuld en toerekening van Christus' gerechtigheid.
Toch, als we het hebben over verzoening en recht-vaardiging bij Luther en Calvijn, hoeft dat verschil in gebruik van woorden geen belangrijke rol te spelen.
Luther
We kennen de geschiedenis van Luther wel. Hoe hij geworsteld heeft, vanuit de rooms-katholieke leer, met zijn volkomen onmacht om rechtvaardig te komen staan voor God. Hij was zich diep bewust van Gods toorn. En van zijn eigen zonde. Van de onmacht om ook maar iets bij te dragen aan de vraag: hoe kom ik recht voor God te staan? Hoe word ik behouden? Hoe raak ik vrij van de schuld, de doodsschuld? In Luthers eigen woorden: Hoe krijg ik een genadig God?
Hij mocht het antwoord vinden: niet door eigen verdiensten maar door genade alleen. De rechtvaardiging is een genadegave van God. En die bestaat in het kruis. In het plaatsvervangend en daardoor verzoenend offer van Christus aan het kruis. In dat offer wordt Gods ontzaglijke liefde zichtbaar. Dat offer moet in geloof aanvaard worden. Dat te mogen geloven is genade van God.
Zo is er alleen verzoening in Christus. Hij is de enige weg tot het heil.
Dat is de kern van Luthers theologie. Volkomen verzoening in Christus, uit genade alleen.
Persoonlijk
Belangrijk in Luthers leer is het feit dat het gaat om een persoonlijk geloof. De gemeenschap door het geloof met Christus is een persoonlijke gemeenschap.
Belangrijk is ook dat Luther vooral steeds benadrukt de rechtvaardiging: het bevrijd zijn van schuld en daarnaast de toerekening van Christus' gehoorzaamheid. Dat rechtvaardiging ook inhoudt heiligmaking krijgt bij Luther weinig aandacht. Misschien moet je zeggen dat de heiligmaking bij hem min of meer verdwijnt achter of in de rechtvaardiging. Het is er wel, maar niet helder.
Dat zal ongetwijfeld alles te maken hebben met Luthers persoonlijke strijd, zijn vraag naar een genadige God, en het geweldige antwoord: rechtvaardiging in Christus alleen, uit liefdevolle genade. Niets uit de mens, alles uit Christus. Hij heeft voor mij volledig betaald. Al mijn zonden zijn weg.
Inderdaad de kern van het evangelie. Dat zullen we allemaal toestemmen.
Calvijn
Calvijn leert geen ander evangelie. Ook voor Calvijn is er maar één weg tot behoud: Christus, door Zijn plaatsvervangend offer aan het kruis. Toch zijn er wel verschillen tussen Luther en Calvijn als het gaat over verzoening en rechtvaardiging.
Niet alleen doordat ze heel andere persoonlijkheden zijn. Dat ook. Luther gebruikt vaak emotionele woorden, bloemrijk, heftig. Calvijn schrijft en spreekt wat verstandelijker, evenwichtiger.
Maar dat is niet waar het echte verschil ligt.
Waar Luther, om het zo maar te zeggen, gegrepen werd door de oneindig barmhartige en genadige God, daar was Calvijn zeer getroffen door de majesteit van God, Zijn ontzaglijke heerlijkheid, Zijn almacht, Zijn Koningschap en Zijn recht op alles, op heel de schepping.
Bij Luther, we zeggen het wat eenvoudig: de machteloze zondaar tegenover de rechtvaardige Vader. Bij Calvijn: de nietige en eigenwijze mens tegenover de almachtige, heerlijke Koning.
Geen wezenlijk verschil, accentverschillen. Maar toch belangrijk.
Heiliging
Want Calvijn legt in zijn leer over verzoening en rechtvaardiging ook heel sterk nadruk op de heiliging, de heiligmaking. Rechtvaardiging is kwijtschelden van schuld en straf èn toerekening van Christus' gerechtigheid. Alleen toe te eigenen in de weg van het geloof. Maar, en daar legt Calvijn veel meer nadruk op, wie zich Christus toe-eigent, die eigent zich ook de heiligmaking toe. Die krijgt door de Heilige Geest ook een nieuw leven. En dat heeft consequenties. Dat nieuwe leven brengt een grote roeping met zich mee, nl. om in heel het menselijk leven nu ook het recht en de heerlijkheid van God te laten zien. In kerk en maatschappij en politiek. Als koningen, priesters en profeten. Het leven moet één zijn.
Luther zegt: God heeft mij onverdiende genade en liefde betoond; ik heb Hem lief, ik ga hem volgen.
Calvijn zegt: ik heb het bedorven, maar de almachtige en rechtvaardige God heeft mij gered, nu ga ik Zijn eer en heerlijkheid en majesteit uitroepen over heel het leven.
Calvijn stelt dan ook, heel Schriftuurlijk, dat de rechtvaardiging niet kan zonder de heiligmaking. Met de rechtvaardiging schenkt Christus in de weg van het geloof ook de heiligmaking. Niet als gevolg van, maar als behorend bij.
Luther en Calvijn: in de kern hetzelfde evangelie.
Maar een biograaf zei het ongeveer zo: Calvijn complementeerde Luther.
Luther: verzoening is rechtvaardiging.
Calvijn: verzoening is rechtvaardiging maar ook heiliging.
Gevolg
Luther en Calvijn hebben nooit op dit punt strijd gevoerd. Hun geschillen lagen vooral op het terrein van het Avondmaal, van de aanwezigheid van Christus bij het Avondmaal. Ook had Luther een andere opvatting over de kerk en over de overheid.
Luther leerde met betrekking tot het avondmaal dat Christus werkelijk lichamelijk aanwezig is bij het Avondmaal. De leer van de consubstantiatie. Een soort compromis tussen de roomse leer en de Bijbelse leer.
Luther leerde ook veel minder de eenheid van het leven. Hij zag voor de overheid een grote rol, ook in de onderhouding van de kerk. En gelovige mensen horen altijd onderdanig te zijn aan de overheid. Maar aan de andere kant zag hij ook een scheiding tussen het leven als gelovige en het leven als onderdaan en burger. De zgn. 'twee-rijken-leer'. We gaan op beide nu niet dieper in.
Belangrijk is dat de verschillen met betrekking tot de leer over verzoening en rechtvaardiging wel degelijk een heel belangrijke uitwerking hebben gehad. Immens belangrijk voor de latere geschiedenis van de kerk, in de Nederlanden, in Duitsland en in de geschiedenis van Europa.
Doordat bij Luther de heiliging en de roeping om heilig te leven achter de rechtvaardiging verdwijnt, in combinatie met zijn twee-rijken-leer en zijn visie op de overheid, ontstond een lutheranisme waarbij persoonlijk geloof en kerk gescheiden zijn van maatschappij en overheid. Twee aparte werelden. Waarbij een christen in zijn persoonlijk leven Christus kan volgen maar tegelijk een anti-christelijke overheid onderdanig kan zijn. Het leverde ook een lutherse kerk op waar tucht eigenlijk niet gekend wordt.
Leven in dankbaarheid
Voor Luther is de wet vooral ontdekker aan de zonde.
Calvijn daarentegen leert dat de wet niet alleen ontdekt aan de zonde maar ook regel is voor ons leven in dankbaarheid, en universeel geldig voor heel de schepping. Voor gereformeerden is die scheiding tussen persoonlijk geloof, kerk en dienst aan de overheid er niet. Een gelovig mens zal de roeping om koning, priester en profeet te zijn gehoorzaam volgen. En ook kerk, maatschappij en overheid op welke manier dan ook oproepen om Gods recht en eer te erkennen.
Actueel
Verzoening en rechtvaardiging bij Luther en Calvijn... In de kern, gelukkig, hetzelfde. We hebben niet alleen aan Calvijn maar ook aan Luther heel veel te danken. Beiden mochten werktuigen zijn in Gods hand voor de reformatie van de kerk.
Toch ook een belangrijk verschil. De aandacht voor de heiligmaking.
In de Europese geschiedenis hebben we de zeer ernstige consequenties van dat verschil helaas gezien. Denk aan de vele lutherse gelovigen die toch zonder al te veel moeite de aspiraties van het Duitse Rijk in de negentiende en begin twintigste eeuw, en later het naziregime konden dienen. Met politieke en maatschappelijke gevolgen tot op vandaag.
En wat denkt u van heel dichtbij? De hedendaagse aandacht voor bijvoorbeeld een Kohlbrugge, bij wie de roeping tot heiliging een zeer ondergeschikte rol speelt maar die desondanks, of misschien wel juist daarom, in behoudend kerkelijk Nederland erg populair is? En ook de GKN Zwolle beriep en beroept zich nog steeds op de lutherse leer van Kohlbrugge om de breuk met DGK te Zwolle te rechtvaardigen...