Lees wat er staat


Lees wat er staat, laat staan wat u leest! Dat is het oude gereformeerde uitgangspunt voor ons lezen van de Bijbel. Dat is het belangrijkste. Als we dat loslaten gaan we de Bijbel op onze eigen manier lezen. En dan raken we op dwaalwegen.

Tegenwoordig horen we veel over de zogenaamde nieuwe hermeneutiek. Daar zijn veel misverstanden over. Het lijkt ons goed om daar iets meer over te zeggen. Voordat we bijv. het GKv-rapport M/V in de kerk gaan bespreken.

Het wordt wel een wat langer artikel dan gebruikelijk!

Exegese

Wat is nu precies hermeneutiek? Het is geen leer. En de nieuwe hermeneutiek is ook niet precies een valse leer. Zoals bijvoorbeeld de leer van de veronderstelde wedergeboorte, die we kennen uit de strijd om de waarheid ten tijde van de Vrijmaking in 1944. Of de leer van de algemene genade, van dr. A. Kuyper. Nee, het is een manier van òmgaan met de Bijbel. Een manier van lézen van Gods Woord.

Als we het hebben over de uitleg van de Bijbel, de uitleg van teksten en Schriftgedeelten, dan noemen we dat exegese. Wat lezen we hier? Wat staat er precies? En, als we weten en begrijpen wat er staat: wat zegt de Here hier dan tegen zijn volk?

Dat is exegese. Schriftuitleg. Predikanten zijn er iedere week mee bezig. Als het goed is, dan is het de basis van iedere schriftuurlijke preek. Het gaat erom wat er staat. In de preek wordt het Woord van de Here gepresenteerd en uitgelegd.

Hermeneutiek

Hermeneutiek is het geheel van regels waarmee wordt aangegeven hóe we nu moeten lezen. Hóe we nu moeten gaan zien wat er precies staat en wat de Here zei. Hermeneutiek gaat eigenlijk aan het lezen, en aan de exegese, de uitleg, vooraf.

Een voorbeeld. Ik heb een stuk tekst voor me. Zinnen, woorden. Ik lees en ik lees. Een duidelijk maar vrij saai verhaal. Totdat ik erachter kom dat het niet zomaar een stuk tekst is, maar een gedicht! Totdat ik ontdek dat ik de zinnen en woorden anders onder elkaar moet zetten, in een bepaalde volgorde. Dan wordt die saaie zakelijke tekst opeens erg mooi. Dan zie ik het poëtische. Dan gaat de tekst opeens leven en lees ik er heel andere dingen in.

Ik gebruikte eerst de verkeerde leesregels. Ik paste de leesregels voor een zakelijke tekst toe, maar ik moest de regels voor het lezen van een gedicht toepassen. En nu lees ik iets heel anders. Nu ga ik het stuk heel anders uitleggen.

Zo ongeveer is de verhouding tussen hermeneutiek, uitlegkunde, en de exegese, de uitleg zelf.

Gereformeerde hermeneutiek

In de gereformeerde hermeneutiek kennen we een aantal basisregels. Regels waaraan de gereformeerde kerk, de Bijbelgetrouwe kerk, zich de eeuwen door heeft gehouden. Ze zijn terug te voeren helemaal op de tijd van de Grote Reformatie.

Die regels zijn ontleend aan de Bijbel zelf! Dat moeten we goed vasthouden. Ontleend aan wat Gods Woord zelf ons leert, op meerdere plaatsen, hoe we met dat Woord moeten omgaan.

Een belangrijke regel is bijvoorbeeld dat de Bijbel één is. Een verzameling boeken, ja, maar geen lòsse verzameling. Samen zijn ze het geopenbaarde Woord van onze God. Door onze God zelf gegeven en door de Heilige Geest, door middel van mensen, tot één Bijbel samengevoegd. Zo zijn ze op elkaar betrokken en hebben ze met elkaar te maken. Zo verwijzen ze naar elkaar en verduidelijken ze elkaar. Die Bijbelboeken staan nooit op zichzelf, maar ze vormen samen het ene rijke evangelie van Gods heilswerk.

Eenvoudig

Een andere belangrijke regel is bijvoorbeeld dat de Schrift eenvoudig is. Voor de mensen te begrijpen. Duidelijk en klaarblijkelijk.

Nee, dat betekent niet dat íedere tèkst, dat ieder woord uit de Bijbel meteen door ieder mens begrepen wordt. De meesten van ons kunnen niet de oorspronkelijke talen van de Bijbel lezen. En dan nog, er zijn vele verschillende handschriften, en welke is de juiste? Ook hebben we van de Here niet allemaal dezelfde gaven gekregen. Sommigen lezen gemakkelijker dan anderen. Niet voor niets hebben we predikanten en handboeken. Niet voor niets hebben we onderwijs en catechese en Bijbelstudieverenigingen.

Nee, eenvoudig wil zeggen dat, ook al doorgronden we niet onmiddellijk alles, Gods wil voor iedere oprechte lezer duidelijk is. Als we gewoon lezen wat er staat, dan hebben we genoeg om te begrijpen wat de Here van ons vraagt. En wat Hij ons belooft. Daar hoeven we niet altijd moeilijke wetenschappelijke redeneringen voor op te hangen. Dat zie je gewoon voor je als je zorgvuldig en gelovig leest. Als je laat staan wat er staat.

Schrift naast Schrift

Een derde, heel belangrijke regel voor het lezen en uitleggen van de Bijbel is dat de Schrift zichzelf uitlegt. Die regel hangt met de beide vorige samen. Ondanks de eenheid en de eenvoudigheid van de Bijbel is er genoeg te onderzoeken en nader uit te leggen. Om die Bijbelse boodschap nog rijker en machtiger in het vizier te krijgen. Dan moeten exegeten, uitleggers, allereerst tekst met tekst vergelijken. Waar in de Bijbel wordt nog meer op deze manier gesproken? Waar wordt deze tekst aangehaald? Door de Here Jezus? Door een apostel? Welke profeten profeteren over hetzelfde onderwerp? Waar komen we dezelfde woorden in de grondtekst tegen? En dan worden veel teksten die we eerst moeilijk vinden een stuk duidelijker. En kunnen we een tekst plaatsen op de doorgaande lijn van Gods heilsopenbaring.

Fundamenteel

Ook is een heel belangrijk uitgangspunt dat het Woord van God door de Here zelf geïnspireerd is. Door inschakeling van mensen. Maar wel ingegeven door de Heilige Geest. Om verstaan te worden door de mensen in alle tijden. Tot de Jongste Dag. Bijbelboeken zijn geen menselijke geschriften maar, ook dat zegt Gods Woord zelf, de woorden van onze Here.

Er zijn meer regels. Natuurlijk is het goed om iets te weten over de leefgewoonten uit de Bijbelse tijd. Over de aardrijkskundige toestand. Over de gewoonten en godsdienst van de omringende volken. Als we weten wat een wan is, dan begrijpen we ook wat de Here Jezus zegt in Lukas 3:17. Als we begrijpen hoe Jeruzalem hoog in de bergen lag en hoe je, reizend naar de stad, al die bergen rondom je zag, dan begrijpen we ook beter Psalm 125. Als we iets zien van de Kanaänitische Baälverering, dan gaan we ook beter begrijpen hoe verschrikkelijk het is als de Israëlieten hun eredienst aan Jahwe gaan vereenzelvigen met die aan Baäl.

Daarnaast, een andere hermeneutische regel, kan het ons ook helpen als we er zicht op hebben wanneer een Bijbelgedeelte een geschiedenis bevat, of een profetie, of een lied. Ook de vorm waarin een Bijbelgedeelte is geschreven kan van belang zijn voor een beter begrip van de tekst.

Geloof

Maar de bovengenoemde regels over de eenheid en de eenvoudigheid van de Bijbel, dat zij haar eigen uitlegster is, en, bovenal, dat de Bijbel Gods eigen geïnspireerde Woord is, met uniek en goddelijk gezag, dat zijn fundamentele gereformeerde hermeneutische regels.

Van die regels doen we ook belijdenis in de artikelen 5 t/m 7 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis. Ze vinden hun basis in het geloof. Het geloof dat heel Gods Woord voor waarheid houdt.

Andere betekenis

En nu die nieuwe hermeneutiek.

Wat zijn de verschillen? Allereerst: we moeten niet te snel denken dat de theologen die hun uitleg baseren op die nieuwe hermeneutische regels niets meer van Gods Woord willen weten. Of dat ze aan Gods Woord helemaal geen gezag meer willen toekennen. Daar kan het wel opuit lopen. Ja, daar lóópt het heel vaak opuit. Maar ook hedendaagse Bijbeluitleggers willen vaak nog wel een zeker gezag aan de Bijbel toekennen. De vraag is alleen hoe ze dat bedoelen. Soms spreken ze dezelfde taal als gereformeerde theologen. Ze gebruiken dezelfde woorden. Maar de inhoud, de betekenis van die woorden is een andere. Daardoor heeft de nieuwe hermeneutiek (die echt niet zo nieuw is maar wel heel lang, tot in de jaren negentig, is afgewezen in bijvoorbeeld de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt) vaak een sluipende ingang. Langzamerhand worden begrippen veranderd van betekenis. Langzamerhand gaan theologen anders denken. Taal krijgt een andere betekenis. Daarom is het ook zo gevaarlijk. Veel gevaarlijker dat het verkondigen van heel duidelijk tegen Gods Woord ingaande dwalingen.

Context

In de nieuwe hermeneutiek is de context van een Schriftgedeelte heel belangrijk. Belangrijker dan andere zaken. Belangrijker, zo kunnen we het wel zeggen, dan gewoon lezen wat er staat. De context, dat is de tijd waarin het Bijbelwoord voor het eerst is gesproken of geschreven. Dat zijn de culturele en maatschappelijke omstandigheden in die tijd. Dat zijn de manieren waarop mensen in die tijd met elkaar communiceerden. Dan hebben we het ook over zogenaamde vertelconventies. De manieren waarop Gods Woord in die tijd werd opgeschreven. Op dezelfde manier, zo wordt dan aangenomen, waarop bij de heidenvolken dingen werden verteld en doorgegeven. Manieren van vertellen uit het oude Oosten. Waarbij door de schrijver heel veel erbij werd verzonnen. Dat zou ook met de Bijbelschrijvers het geval zijn. Dat heeft betrekking op de geschiedenissen en verhalen in de Bijbel maar ook op de manier waarop de geboden van de Here zijn neergeschreven.

Die elementen worden overheersend voor het lezen van de Bijbel. Voor de uitleg van wat er staat. Tijdgebonden, zo heet dat. Of cultuurgebonden. De context, de omstandigheden waarin die Bijbeltekst tot stand kwam, en de vorm waarin het geschreven is, wordt belangrijker dan de klaarblijkelijkheid en de eenheid van de Schrift. Belangrijker dan het principe van Schrift met Schrift vergelijken. Belangrijker dan de eenvoudigheid van Gods Woord.

Als je die context stelt boven de uitlegregels die de Bijbel zelf aanreikt, dan ga je dus de Bijbel heel anders lezen. Dan krijgt de inspiratie van de Bijbel, en ook het gezag van de Bijbel, een heel andere betekenis. In feite, ten diepste, laat je dan die inspiratie en dat gezag los.

Neerbuigen

Maar hebben die nieuwe hermeneuten dan niet een beetje gelijk? Is het dan niet waar dat de Here tot zijn volk sprak in de taal van hun tijd? Is het dan niet waar dat in de Bijbel beelden gebruikt worden die de mensen in die tijd kenden en begrepen?

Ja, dat is zeker waar. De Here is volkomen wijs. Hij spreekt tot zijn volk zo, dat ze het begrijpen kunnen. Daarin buigt Hij zich neer naar zijn volk. Zoals een vader zich naar zijn jonge kind buigt en in kindertaal iets uitlegt. Omdat het er anders niets van begrijpt. Dat noemen we accommodatie, aanpassing. De term vinden we al bij Calvijn.

Maar dat betekent niet dat die context nu bepálend wordt voor de boodschap. Niet als daarmee die andere Bijbels-hermeneutische regels aan de kant worden geschoven of overheerst.

En dat is nu wat de nieuwe hermeneutiek doet. De context wordt bepálend voor de exegese. In plaats van een hulpmiddel te zijn wordt dat het een en het al. Dat leidt ertoe dat de context gaat héérsen over het Woord!

Met alle gevolgen van dien.

Zo zegt de Here?

Als die context zo bepalend is, dan hebben we een probleem. Want wij leven in een heel andere context. Een van de belangrijke uitgangspunten van de nieuwe hermeneutiek is dat een Bijbelwoord niet zomaar uit de Bijbelse context toegepast kan worden in de onze. De Bijbel is helemaal niet zo eenvoudig, zoals we altijd hebben beleden. Integendeel.

Als de Here in het zevende gebod de echtbreuk verbiedt en de zijnen beveelt om volkomen trouw te zijn in het huwelijk, en de door Hem gegeven band nooit te verbreken

Ja, dat klopt wel. Dat paste in die tijd. De Here wilde zijn volk leren dat ze afstand moesten nemen van de gebruiken van de Egyptenaren. Hij gaat zijn volk, zijn kerk bouwen. En dan moeten die Egyptische gewoonten afgeleerd worden.

Eén man met één vrouw, levenslang.

Ja, zeggen wij dan. Zo zegt de Here het. Zo spreekt hij ook tot ons. Zo zullen wij doen.

Nee, zegt de moderne hermeneut. Je kunt nu niet meer spreken van zo zegt de Here. Niet automatisch. Dat is nog maar de vraag.

Je kunt dat woord van de Here niet zomaar overzetten naar onze tijd. Zo duidelijk is dat niet. Natuurlijk willen we luisteren naar het Bijbelse onderwijs. Maar wij kennen, in onze context, een heleboel samenlevingsvormen die heel anders zijn. En ook de motieven voor het huwelijk en de inrichting daarvan zijn heel anders dan in het oude Israël. Of in het heidense Egypte.

En de context is sterk bepalend voor de exegese. Daar moeten we eens heel goed naar kijken. Tegenwoordig kennen we het geregistreerd partnerschap. Het homo-huwelijk. Heel andere verhoudingen tussen man en vrouw. Andere opvattingen over de duur van een huwelijk

Aansluiting

Behalve de context kent men in de moderne hermeneutiek nog een belangrijke gedachte: het Woord van God moet aansluiting vinden. Aansluiting bij de omgeving. Aansluiting bij de mens en de samenleving. De mens moet dat Woord kunnen vatten. Het moet niet onmiddellijk tegenstand oproepen in de samenleving. Want dan heeft prediken en getuigen geen zin. De Here deed het zelf ook, zegt men dan. En gekeken wordt dan o.a. naar de woorden van de Here Jezus, maar ook naar de apostelen. En dat moeten wij dan ook doen. In onze woorden en met onze daden. Anders wordt het Woord afgestoten.

Vergeten wordt dan dat de wereld van God afgedwaald is en nog steeds verder afdwaalt. Dat de antithese steeds groter wordt. Dat Gods evangelie voor de mens een steen des aanstoots is. Dat de moderne mens het Woord en het leven uit het Woord niet meer kàn begrijpen. Niet omdat de tijden veranderd zijn, maar omdat het geloof ontbreekt. Dat is wat de Bijbel zelf hierover leert.

Aanpassen van de boodschap van de Bijbel betekent dat die boodschap wordt veranderd. Tegen de wil van de Here, zoals Hij die geopenbaard heeft, in. Het evangelie wordt voor de mens aangenaam gemaakt.

Zoektocht

Als je zo de gereformeerde hermeneutiek verwerpt en de nieuwe hermeneutiek tot uitgangspunt maakt, dan wordt het moeilijk. Dan verstomt het zo zegt de Here. Dan wordt het uitleggen van Gods Woord voor deze tijd een zoektocht. Een echte zoektocht. Zonder zekerheden. Dan moet de Bijbeltekst onder andere omstandigheden anders uitgelegd worden. Steeds wisselend. Voortdurend lettend op de andere context, de tijd waarin we leven. Dan moeten we erop bedacht zijn, als de context verandert, dat we niet star blijven vasthouden aan de oude uitleg. Want dan komt er afstand met de wereld. Dan is het evangelie, dan is het leven van de kerk niet meer in rapport met de tijd. Dan worden we met de Bijbelse boodschap zonderlingen en ongewensten.

Nee, we moeten steeds blijven zoeken naar de juiste uitleg in onze context.

Postmodern

De nieuwe hermeneutiek, die zoektocht, sluit naadloos aan bij het hedendaagse, postmoderne levensgevoel. De geest van het postmodernisme die het hele leven langzaam doortrekt.

Dat postmodernisme gelooft ook niet in vast zekerheden. Integendeel. Waarheden zijn wisselend, verschuivend, afhankelijk van persoon en omstandigheden. Waarheden die je vermoedt worden vragenderwijs naar voren gebracht. Voor discussie vatbaar. Wie zegt dat het gelijk bij jou ligt? Er zouden wel eens andere antwoorden kunnen zijn.

Kerk

In de moderne hermeneutiek is het nu de taak, de opdracht van de gemeente, van de kerk, die volgens Gods Woord dat Woord moet bewaren, om die zoektocht te doen. Om iedere keer opnieuw de veranderende context in ogen schouw te nemen. En de uitleg van Gods Woord daarop zoveel mogelijk aan te passen. De gemeente kàn dat. Want ze wordt verlicht met de Heilige Geest. Uiteindelijk bepaalt de gemeente, de plaatselijke gemeente, liefst samen met anderen, maar desnoods zelfstandig, wat goed en waar is. Of en hoe Gods geboden geldigheid hebben en toegepast moeten worden in deze tijd. Of een geregistreerd partnerschap toegestaan kan worden. Of het samenleven in homoseksueel verband aanvaard kan worden. Of er na scheiding opnieuw getrouwd kan worden. Of de zondag nog moet worden geheiligd. Of de ambten voor vrouwen kunnen worden opengesteld.

Zo zegt de gemeente

Inzetten met de regels van de moderne hermeneutiek leidt ertoe, onontkoombaar, dat het zo zegt de Here vervangen wordt door het zo zegt de gemeente. Al of niet door de mond van voorgangers. Of door de mond van hoogleraren. Soms met hulp van de grote theologen van deze tijd.

Dan wordt er gelezen wat er níet staat. Dan is het gezag van de Bijbel verloren gegaan. Dan wordt de allereerste gelovige vooronderstelling, dat Gods Woord volkomen is, eenvoudig, klaarblijkelijk en zichzelf uitleggend, afgewezen. Dan is er sprake van ongeloof.

Tegen deze achtergrond moeten ook de ontwikkelingen in de GKv, en ook in de Nederlands Gereformeerde Kerken, in de Christelijke Gereformeerde Kerken en in andere, voorheen behoudende kringen in Nederland geduid worden.

Tegen die achtergrond werden in de GKv de besluiten over de zondag, het zevende gebod en de open avondmaalstafel genomen.

Tegen die achtergrond moet ook het rapport M/V in de kerk gelezen worden.

Lees toch wat er in de Bijbel stáát, en láát staan wat u leest!