Frederik en de Palts - 450 jaar Heidelbergse Catechismus (2)
In deze rubriek willen we de serie, die gestart is als hoofdartikel in De Bazuin nr. 6, vervolgen. Het vorige artikel sloten we af met de vraag: wat maakte de Palts, en wat maakte Frederik de Vrome zo bijzonder in de geschiedenis?
Invoering van de Reformatie
De Palts bestond uit een aantal gebieden rond de samenvloeiing van de rivieren de Rijn en de Neckar. Centrum was het gebied rond de stad Heidelberg, de hoofdstad van De Palts.
Het graafschap lag redelijk centraal in Duitsland. In de hoofdstad Heidelberg bevond zich de oudste universiteit van het land. Die universiteit ging al vrij vroeg over tot de Reformatie. De bekende Philip Melanchton heeft er een aantal jaren gestudeerd. En ook de reformator Martin Bucer. Maarten Luther heeft ook een tijd doorgebracht in Heidelberg. In 1518.
En dat alles met de stilzwijgende instemming van de toenmalige paltsgraaf en keurvorst, Lodewijk V. Deze vorst bleef zelf rooms maar gaf aan de invoering van de Reformatie in en rond de universiteit alle ruimte.
De opvolger van Lodewijk V, Frederik II, werd in 1545 zelf wel luthers. En hij wilde actief aan de uitbreiding van de Reformatie werken. Maar door de militaire strijd van de protestantse vorsten en steden tegen de keizer kwam het er niet van. Spoedig nadat de godsdienstvrede van Augsburg werd gesloten (wiens land, diens godsdienst, 1555) overleed hij.
De volgende keurvorst, Otto Hendrik, voerde wel daadwerkelijk de Reformatie door. Officieel werd de Palts een lutherse staat.
Die invoering verliep in onze ogen niet heel erg mooi. Otto Hendrik regelde als vorst het bestuur van de kerk. Roomsen hadden het onder zijn bewind slecht. Er was zelfs sprake van vervolging. Terwijl wederdopers juist weer ongemoeid werden gelaten. Zo ging dat vaak in die tijd. Politiek belangen speelden ook een rol.
Het nadeel van het handelen van Otto Hendrik was dat de universiteit, vooraanstaande mensen uit de regering en ambtenaren luthers werden, maar dat de Reformatie nog niet echt werkelijkheid werd onder de bevolking. Dat is begrijpelijk. Door het afkondigen van wetten en regels kon Otto Hendrik wel verklaren dat de Palts voortaan luthers was, maar dat betekent nog niet dat de bevolking nu ook meteen het lutherse geloof omhelsde. Laat staan dat dit geloof direct zichtbaar werd in het dagelijks leven.
Nieuwe vorst
Otto Hendrik regeerde maar enkele jaren. Hij stierf in 1559. En hij was de laatste van de hoofdlijn van zijn geslacht. Daarom werd een soort achter-achterneef de nieuwe paltsgraaf. Iemand uit een zijtak. Frederik III werd hij genoemd. Later met de erenaam de Vrome.
Deze Frederik III was een heel bijzondere vorst. Hij was als kind rooms opgevoed. Maar hij had het lutherse geloof leren kennen en was van harte de Reformatie toegedaan. Ook was hij theologisch geschoold! Een vorst-theoloog!
En hij was niet luthers, nee, hij was een aanhanger van de gereformeerde leer van Calvijn.
Avondmaal
In die tijd, als Frederik de regering van de Palts overneemt, heerst er aan de universiteit van Heidelberg een felle geestelijke strijd. Het gaat om de avondmaalsleer. Wat zal de universiteit gaan uitdragen? De opvattingen van Luther of de opvattingen van Calvijn?
Een van de eerste belangrijke daden van Frederik is dan ook dat hij in dat conflict ingrijpt. En hij kiest voor de calvinistische avondmaalsopvatting. Gelukkig maar. Hij bleek inderdaad echt gereformeerd te zijn.
Onder zijn leiding en die van trouwe, gelovige adviseurs en medewerkers worden er professoren aangesteld uit Zuid-Duitsland en Bohemen. Gebieden waar de kerken van de Reformatie veel contacten hadden met Genève, met Calvijn en zijn medewerkers.
O.a. de latere opstellers van de Catechismus, Olevianus en Ursinus krijgen belangrijke posities aan de universiteit en in de kerk van de Palts.
Derde geloofsrichting
De toenmalige keizer van Duitsland is niet blij met die keuze van een van zijn keurvorsten. Nog een geloofsrichting erbij! Tijdens de onderhandelingen over godsdienstvrede in Augsburg was alleen gesproken over rooms en luthers. En nu wordt een van de keurvorstendommen gereformeerd! Nog verdere verdeeldheid en versplintering van het rijk.
Maar ook de lutherse keurvorsten zijn niet blij met Frederik.
De strijd om het avondmaal is buitengewoon fel en beperkt zich niet tot de Palts. De lutherse collegas van Frederik brengen hem dan ook ernstig in de problemen en steunen zelfs de roomse keizer! In plaats van te kiezen voor godsdienstvrijheid kiezen ze voor een letterlijke handhaving van het vredesverdrag van Augsburg, waar over gereformeerd in calvinistische zin niet werd gesproken. Ook de Palts is daaraan gebonden, vinden ze, en dus hebben alleen de lutherse en de roomse godsdienst recht op erkenning. Luthers en rooms verenigen zich sámen tegen de gereformeerde keurvorst! In 1559! Zo ver gaat het verzet en de haat tegen het calvinisme. Het leidt zelfs tot gewapende strijd.
Doorwerking
En behalve deze zaak krijgt Frederik III nog een moeilijke opgave. Hij ziet heel goed dat de Reformatie eigenlijk alleen maar vat heeft gekregen aan de universiteit en in kringen van overheid, ambtenaren en vooraanstaande families. De bevolking is echt nog niet gereformeerd. Op de scholen en in het kerkelijk onderwijs is het een rommeltje. Wat christelijk leven betekent weten de mensen niet.
Frederik acht het zijn roeping om de Reformatie nu ook doorwerking te laten vinden in heel zijn gebied. Onder heel zijn volk.
Gereformeerd centrum
Frederik geeft niet op. Hij laat zich door de andere vorsten en door de keizer niet intimideren. Hij vindt moed en vertrouwen in het geloof. Net als vele jaren eerder Luther belijdt hij bij gelegenheid dat hij niet anders kan. Omdat dit naar de wil van de Here is.
Zo ontstaat er midden in dat grote Duitse Rijk een sterke gereformeerde enclave. Een land dat een behoorlijke onafhankelijkheid bezit. Helemaal omgeven door vijandige lutherse en roomse landen. Maar Een keurvorstendom. Eén van de groten van de Duitse natie. Niet zomaar aan de kant te schuiven.
Heidelberg en de Palts worden zo een centrum van calvinisme. Voor velen ook een veilige wijkplaats.
Als in de Nederlanden de vervolgingen heftig worden en veel gereformeerden (de Nederlandse gereformeerden waren ook sterk calvinistisch) naar het buitenland trekken, vormen zich zogenaamde vluchtelingengemeenten. In Londen, in Wesel, in Emden. Maar ook in de Palts. Juist ook in de Palts.
Als de druk ook in de gemeenten in Engeland groot wordt, komen er veel gereformeerden ook daar vandaan naar het land van Frederik. Ze krijgen van hem een eigen woonplaats toegewezen. De plaats Frankenthal. Onder hen zijn ook de bekende Nederlandse reformatoren Johannes à Lasco en Petrus Datheen.
En vanuit Heidelberg worden vele contacten onderhouden met Genève en Straatsburg en heel veel andere gereformeerde kerken en universiteiten in Europa.
Zien we de Here bouwen en bewaren?
In een volgend artikel hopen we verder te vertellen over het opstellen van de Heidelbergse Catechismus.