Frederik de Vrome - 450 jaar Heidelbergse Catechismus (1)
We kennen allemaal de Heidelbergse Catechismus. Op catechisatie leren de kinderen alle vragen van de catechismus uit het hoofd. Iedere zondagmiddag wordt de leer van de Kerk, de Bijbelse leer, uitgelegd en verkondigd aan de hand van de zondagsafdelingen van de Heidelbergse Catechismus. Heel gewoon voor echt gereformeerde kerkgangers. We zijn met de inhoud dan ook goed bekend. De uit het hoofd geleerde vragen en antwoorden blijven ons vaak ons hele leven bij. Ze helpen ons om de leer van de Bijbel paraat te hebben en daaraan vast te houden. Vraag het maar eens aan de ouderen onder ons.
Gedenken
In veel kerkgenootschappen wordt die oude Heidelberger niet meer gebruikt. De inhoud zou uit de tijd zijn. Hij zou de kerkelijke eenheid tegenstaan. Onze tijd vraagt om heel andere vragen en antwoorden. De didaktiek, de manier van leren, zou volledig achterhaald zijn. Mensen van deze tijd houden zich niet meer bezig met uit het hoofd leren, maar met gesprekken over geloofsvragen. En zo is er nog wel meer.
En toch wordt in onze kerken, en gelukkig nog in veel behoudende gereformeerde en reformatorische kerk-genootschappen, dat oude boekje nog steeds gebruikt. Regelmatig en consequent. En dat al honderden jaren lang!
Heel bijzonder, als we daar goed over nadenken. Bijzonder ook omdat die catechismus eigenlijk alleen in gereformeerde kerken in Nederland, en in kerken in emigratielanden die uit deze kerken zijn voortgekomen, zon belangrijke plaats heeft gehouden.
We mogen, nee, we móeten daar de hand van onze trouwe God in zien, Die Zijn Kerk bewaart bij Zijn Woord. In Nederland o.a. door de aanvaarding en handhaving van de Heidelbergse Catechismus. Ja, door middel van besluiten van mensen. Maar ten diepste geen mensenwerk, maar de zichtbare trouw van onze God.
De eerste uitgave van de Heidelbergse Catechismus verscheen op 19 januari 1563. In Duitsland. Nu 450 jaar geleden. In protestantse kring werd en wordt daar dit jaar veel aandacht aan besteed. Krantenartikelen, wetenschappelijke en populaire boeken, lezingen De herdenking heeft ook een plaats gekregen in het geheel van de herdenking van 500 jaar Reformatie (een herdenkingsperiode, internationaal, van ongeveer 7 jaar, 2010 tot 2017, www.refo500.nl). En dat is goed. Het is ook goed als wij daar aandacht aan besteden. En opnieuw het werk van de HERE in de geschiedenis gedenken. Ja, wel onder die noemer: niet als een interessant historisch verschijnsel, maar als deel van het werk van de HERE in Zijn gang met de wereld en de Kerk van Pinksteren naar de Jongste Dag.
In enkele artikelen willen we daar dan ook bij stilstaan. Dan kijken we D.V. naar het ontstaan van de Heidelbergse Catechismus, naar de invoering en het gebruik in de gereformeerde kerken in Nederland en naar de inhoud en de waarde van de catechismus in deze tijd.
Keurvorsten
We gaan voor het ontstaan van de Heidelbergse catechismus terug naar de zestiende eeuw. De eeuw van de Grote Reformatie. We gaan naar het keurvorstendom Palts. De Palts. Een van de Duitse keurvorstendommen in die tijd.
Het Duitse rijk zat toen heel anders in elkaar dan vandaag. Het bestond uit een groot aantal grotere en kleinere staten en staatjes. Graafschappen, hertogdommen, koninkrijkjes, vrije steden. Boven al die vorstendommen en vrije steden stond de keizer. Hij verenigde al die landjes en staatjes in één rijk, het Heilige Roomse Rijk. De keizer was een zeer machtig man. Niet alleen was hij meestal lid van een van de machtigste geslachten van Europa, met vertakkingen naar heel veel andere regerende vorstenhuizen, ook aan zijn ambt als keizer ontleende hij grote macht en invloed. Maar die macht van de keizer was niet absoluut. Keizer van Duitsland werd je niet automatisch door geboorte. In het Duitse rijk hadden de meest vooraanstaande vorstendommen het recht om een nieuwe keizer te kiezen als de oude overleed of afstand deed. Zeven vorstendommen mochten zich dan ook keurvorstendom noemen. En de keizer moest in zijn regeringsbeleid terdege rekening houden met de wil van zijn keurvorsten. Belangrijke beslissingen nam hij dan ook samen met hen. Op een rijksdag. Een grote vergadering van de keizer met de keurvorsten en de belangrijkste vertegenwoordigers van de roomse kerk. Denk maar aan de rijksdag te Worms in 1521, waar Maarten Luther werd veroordeeld en in de ban gedaan. Nu, die situatie is van groot belang geweest voor de verspreiding van de Reformatie en voor het ontstaan van de Heidelbergse Catechismus.
Spiers
Uit de geschiedenis van Luther weten we wel dat de Duitse keizers in die tijd bovenal rust en eenheid wilden in hun immense en verbrokkelde rijk. De Reformatie echter bracht grote verdeeldheid. Vandaar dat de keizers van die Reformatie niets moesten hebben en haar met kracht bestreden. Twee verschillende godsdiensten in één natie? Dat kon en mocht niet.
Zo werd in 1529, op de rijksdag in Spiers, door keizer Karel V alle uitbreiding van de Reformatie in zijn rijk verboden. Maar niet alle keurvorsten waren het daar mee eens. Ook kleinere vorsten en enkele zogenaamde vrije steden verzetten zich tegen het besluit van de keizer. Ze sloten zich aaneen en besloten de vrijheid om de doorgang van de Reformatie toe te staan, de vrijheid van godsdienst, te verdedigen met militaire middelen. Er ontstond oorlog tussen de keizer en een deel van zijn vorsten. Die strijd liep aanvankelijk uit op een nederlaag voor de tegenstanders van de keizer, de protestantste vorsten. (Zij protesteerden tegen de besluiten van Karel V). In 1546 bracht de bekende Hertog van Alva, legeraanvoerder van de keizer, hen een zware nederlaag toe.
Daarmee was de strijd gelukkig niet voorbij. In 1546 gebeurde het omgekeerde. Een leger van de protestantse vorsten versloeg toen de troepen van de keizer.
Wiens land, diens godsdienst
Uiteindelijk leidde de strijd tussen keizer en protestantse vorsten tot de godsdienstvrede van Augsburg. Op de rijksdag in Augsburg, in 1555, werd de regel overeengekomen: cuius regio, eius religio. Wiens land, diens godsdienst. De vorst van een gebied mocht voortaan bepalen welke godsdienst er in zijn graafschap, hertogdom of koninkrijk zou zijn. Rooms of luthers, de regerende vorst zou voortaan beslissen.
Vanaf die tijd is die regel ook toegepast. Duitsland werd verdeeld in roomse en lutherse staten en staatjes. We moeten daar wel nuchter tegenaan kijken. De keuze om luthers of rooms te zijn werd niet altijd alleen maar ingegeven door geloof. Vaak speelden er ook politieke motieven. Kans op gebiedsuitbreiding, inperking van de macht van de keizer Soms wisselden vorsten van geloof als dat beter uitkwam onder de druk van de omstandigheden. Maar over het algemeen heeft deze regel de doorwerking van de Reformatie in Duitsland bevorderd. Er kwamen grote gebieden waar de nieuwe leer vrij beleden kon worden.
Voor het ontstaan van de gereformeerde Heidelbergse Catechismus is deze regel van groot belang geweest.
Luther of Calvijn
In diezelfde tijd speelde er nog een andere strijd. De vraag: volgen we Luther of Calvijn? In de loop van de tijd werd duidelijk dat de leer die Luther en zijn medestanders en volgelingen uitdroegen op een aantal punten sterk verschilde met de leer van Calvijn. En ook met die van Zwingli. We moeten dan met name denken aan de avondmaalsleer. Dat werd een groot strijdpunt.
In het lutheranisme wordt geleerd dat er een groot verschil is tussen natuur en genade. Tussen het stoffelijke en het geestelijke. Een heel oude dwaling die ook in de roomse kerk een belangrijke rol speelde. Het natuurlijke, het stoffelijke, het aardse is van weinig waarde. Het gaat om het geestelijke. En het natuurlijke krijgt pas waarde als het vergoddelijkt wordt. In die gedachtegang is het leven dus niet één. Er is een grote afstand tussen het geloofsleven, geestelijke leven en het leven van alledag.
Luther en zijn volgelingen hebben van deze dwaling te weinig afstand genomen. Dat leidde ertoe dat de lutherse kerk bijvoorbeeld van de twee naturen van Christus stelt, in afwijking van onze belijdenisgeschriften, dat de beide naturen van Christus elkaars eigenschappen hebben aangenomen. En dat bij Christus hemelvaart de menselijke natuur de goddelijke eigenschap kreeg van het alomtegenwoordig zijn. Christus zou niet alleen naar zijn goddelijke natuur maar ook naar zijn menselijke natuur alomtegenwoordig zijn.
Daaruit ontstond ook de ernstige dwaling dat Christus bij het avondmaal lichámelijk in, bij en onder het avondmaal aanwezig zou zijn. Calvijn leerde daarentegen, naar de Schrift, dat de aanwezigheid van Christus bij het avondmaal geestelijk is.
En er was meer. De luthersen gebruikten nog een avondmaalsviering die leek op de oude roomse, met het uitdelen van een ouwel. Het breken van het brood en dat uitdelen, zoals de Here Jezus zelf deed, vond men niet goed. De lutheranen hadden dan ook een andere opvatting over het ambt en over de regering van de kerk. En over de doorwerking van het geloof in het dagelijkse leven. Er is wel gezegd dat de reformatie van Luther maar een halve reformatie was: te veel resten van de roomse leer bleven overeind.
Frederik de Vrome
Met name de verschillen over het avondmaal speelden een grote rol. Ook in de politiek. Vrijwel alle protestantse vorsten in Duitsland waren luthers. Zij wensten geen invloeden uit Straatsburg of Genève. Of uit de Nederlanden. Geen Calvinistische invloeden. Nog een godsdienst er bij? Nee, nooit! Wat zij Karel V verweten pasten zij zelf toe in hun verzet tegen de leer van Calvijn en Zwingli.
En dan toch een gereformeerde, een Calvinistische catechismus?
Ja, toch!
Eén keurvorst in Duitsland was er die de gereformeerde, de voluit Bijbelse leer aanhing. En die de doorwerking van die leer wilde in heel zijn vorstendom. Die niet wilde blijven bij de lutherse Reformatie maar die zag en geloofde dat de Kerk nog verder moest.
Frederik III, keurvorst van de Palts. Later genoemd met de erenaam Frederik de Vrome.
Deze Frederik werd buitengewoon belangrijk voor de doorwerking van de gereformeerde leer in Duitsland. Hij was de man die de Heidelbergse Catechismus liet opstellen. Hij was het ook die een belangrijke aandeel had in de totstandkoming van de gereformeerde kerkregering en de gereformeerde liturgie. Zoals we die tot op de dag van vandaag kennen. Hij mocht worden een van die bijzondere werktuigen in Gods hand waardoor de reformatie van Gods Kerk veilig werd gesteld.
Wat maakte de Palts, en wat maakte Frederik de Vrome zo bijzonder in de geschiedenis?
Daarover hopen we in een volgend artikel iets te vertellen.